موقعیت طاق بستان در Google Map
محوطه تاریخی طاق بستان در دامنه کوهی به همین نام و در کنار چشمه ای در شمال شرقی حاشیه کنونی شهر کرمانشاه واقع شده است. در این محوطه، آثاری از دوره ساسانی وجود دارد که شامل سنگ نگاره اردشیر دوم و دو ایوان سنگی بنام های ایوان کوچک و بزرگ است. مورخین و جغرافی نویسان دوره اسلامی ضمن توصیف سنگ نگاره های طاق بستان، از این محوطه با نام های متفاوتی یاد کرده اند، بطوریکه «ابن فقیه» و «ابن رسته» این مکان را «شبدیز» و «یاقوت» آن را «قصرشیرین» نامیده است، همچنین «حمدا… مستوفی» آنجا را «طاق وسطام» ، عده ای دیگر آن را «طاق بهستون»، «طاق بیستون» و «تخت بستان» نامیده اند. اهالی محل نیز محوطه را با نام «طاق وسان» و «طاق بسان» می شناسند. «سان» در لفظ محلی به معنی سنگ است و به این ترتیب «طاق وسان» یعنی طاقی که در سنگ کنده شده. امروزه نیز در اکثر محافل ایران شناسی از این مکان با نام «طاق بستان» یاد می شود.
در سمت راست ایوان کوچک، سنگ نگاره ای وجود دارد که صحنه تاج ستانی اردشیر دوم (۳۸۳ – ۳۷۹ م) نهمین شاه ساسانی را نشان می دهد.
در سمت راست شاه، پیکره اهورا مزدا به حالت ایستاده و در سمت چپ اردشیر دوم پیکر ایزد مهر با صورت و بدنی سه ربعی نقش شده که بر روی گل نیلوفر بزرگی ایستاده است.در زیر پای اهورامزدا و اردشیر دوم، پیکره دشمن شکست خورده ای نقش شده که متأسفانه بخش زیادی از آن از بین رفته است. درباره هویت واقعی این شخصیت، اختلاف نظرهایی وجود دارد. برخی از محققین این پیکره را متعلق به یکی از شاهان شکست خورده کوشان می دانند. ولی امروزه بسیاری از محققین آن را به جولیانوس امپراطور روم نسبت می دهند که در سال ۳۶۲ م به دست اردشیر دوم کشته شده است. این تفسیر تازه به سرعت راه خویش را در محافل ایران شناسی باز کرده است.
ایوان کوچک
این ایوان به صورت فضای مستطیل شکلی به عرض ۵/۹۶ متر، عمق ۳/۸۰ متر و ارتفاع ۵/۳۰ متر است. در دو طرف ورودی این ایوان، دو جرز چهار گوش به پهنای ۹ سانتی متر و بلندی ۲/۳۷ متر وجود دارد. بر بالای این جرزها اتاقی با قوس نیم دایره ای قرار گرفته که ۱۰ سانتی متر از سطح داخلی جرزها عقبتر رفته است. دیوار انتهای این ایوان به دو بخش تقسیم شده که در بخش فوقانی، طاقچه ای به عمق ۳۰ سانتی متر و بلندی ۲/۹۳ متر ایجاد شده است. در داخل این طاقچه، پیکره های شاهپور سوم و پدرش شاهپور دوم و همراه با کتیبه هایی به خط پهلوی و به زبان فارسی میانه حجاری کرده اند.
سنگ نوشته مربوط به شاپور دوم شامل ۹ سطر است که ترجمه آن چنین است :
«این پیکری است از بغ مزدا پرست. خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد. فرزند بغ مزدا پرست، خدایگان هرمز، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه خدایگان نرسه شاه شاهان»
سنگ نوشته مربوط به شاهپور سوم شامل ۱۳ سطر است که ترجمه آن چنین است :
«این پیکری است از بغ مزدا پرست، خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد، فرزند بغ مزدا پرست خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه خدایگان هرمز و شاهنشاه»
ایوان بزرگ
مهمترین اثر در طاق بستان، ایوان بزرگ است که از نظر معماری اطلاعات بیشتری را در اختیار ما قرار می دهد. این ایوان به شکل فضای مستطیلی به عرض ۷/۵۸ متر که ارتفاع آن ۱۱/۹۰ متر می باشد.
دیوار انتهای ایوان به دو بخش تقسیم شده است. بخش بالایی صحنه تاج ستانی شاه ساسانی را نشان می دهد و در بخش پائین نیز سوارکاری نقش شده است.
در سمت راست شاه، پیکره اهورا مزدا با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده که بر روی سکویی ایستاده است. او دست چپ را بر روی سینه گذاشته و با دست راست حلقه روبان داری را به شاه اهداء می کند.
در سمت چپ شاه، پیکره آناهیتا، با صورت و بدنی تمام رخ نقش شده که بر روی سکویی ایستاده است. در دست چپ او سبوی آب و در دست راستش حلقه روبان داری دیده می شود که به طرف شاه دراز کرده است.
نقش سوار کار
در بخش پائین دیوار انتهای ایوان، نقش مرد سواره ای حجاری شده که حریفی پیش روی ندارد. این سوار با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ سوار بر اسب قوی هیکلی است.
بسیاری از مورخین و جغرافی نویسان دوره اسلامی چون ابن فقیه، ابن رسته، ابودلف، مسعودی و یاقوت حموی نقش این اسب سوار را خسرو پرویز معرفی کرده اند که سوار بر اسب معروفش شبدیز است.
دیوارهای جانبی ایوان
دیوارهای جانبی ایوان بزرگ به وسیله نقوشی تزئین شده که صحنه شکار شاهی را نشان می دهد. در دیوار سمت راست، صحنه شکار گوزن و در دیوار سمت چپ صحنه شکار گراز نقش شده است.
تاریخ گذاری
در مورد زمان ساخت این ایوان در میان محققین سه دیدگاه وجود دارد. دیدگاه اول توسط اردمن (Erdmann) مطرح شده است به نظر او، این ایوان در زمان پیروز یکم (۴۵۹ ـ ۴۴۸ م) ساخته شده است.
دیدگاه دوم توسط هرتسفلد (Herzfeld) ارائه شده است؛ او اظهار می کند که این ایوان در زمان خسرو دوم (۶۲۸ ـ ۵۹۰ م) ساخته شده است.
دیدگاه سوم توسط فن گال (von. Gall) مطرح شده؛ او معتقد است این ایوان همراه با نقوش دیوار انتهای آن، در زمان پیروز یکم ساخته شده، ولی صحنه های شکار شاهی در دیوارهای جانبی ایوان متعلق به زمان خسرو دوم می باشد. امروزه در محافل ایران شناسی دیدگاه دوم یعنی نظر هرتسفلد طرفداران بیشتری دارد.
سنگ نگاره دوره قاجار
در بخش فوقانی دیوار سمت چپ ایوان بزرگ، سنگ نگاره ای از دوره قاجاریه همراه با کتیبه ای به خط نستعلیق حجاری شده است. در این سنگ نگاره محمد علی میرزا دولت شاه بر روی تختی نشسته است.
درسمت چپ سنگ نگاره، کتیبه ای به خط نستعلیق نوشته شده است. این کتیبه به صورت وقف نامه ای است که مضمون آن حاکی از نحوه درآمد سه دانگ از مزارع کبودخانی است که بایستی جهت عزاداری برای امام حسین (ع) در ماه عاشورا و و سایر عزا هزینه میشد.
طبق کتیبه، این سنگ نگاره در سال ۱۲۳۷ ه.ق به دستور آقاغنی خواجه باشی محمدعلی میرزا و توسط میرزا جعفر سنگ تراش حجاری شده است.