چُغازَنبیل نیایشگاهی باستانیاست که در زمان ایلام (عیلامیها) و در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد ساخته شدهاست. چغازنبیل بخش به جا مانده از شهر دوراونتش است.
این سازه ۱۹۷۹ اولین در اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو جایگرفت. جامعه بین المللی برای آن ارزش استثنائی و جهانی قایل است.
چغازنبیل در جنوب غربی ایران، در استان خوزستان و در شهرستان شوش واقع شده است. این سازه در ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر باستانی شوش و ۳۵ کیلومتری غرب شهر باستانی شوشتر واقع است، اما به دلیل واقع شدن در غرب رودخانه دز، مرز این دو شهرستان، در تقسیمات کشوری جزء شهرستان شوش محسوب میگردد.
راه دسترسی به چغازنبیل از سمت شوش
زیگورات: تشبیه معابد به کوههای کیهانی در فرهنگ بابلیان جایگاه خاصی دارد و این ویژگی را در قالب فرم زیگوراتهای آنان میتوان دید که صعود از آن را رسیدن به قله عالم میدانستند. کلمه زیگورات یا زیقورات از فعل آکدی (Zegharoo)«زقارو» به معنای بلند و برافراشته ساختن، گرفته شده است. زیگورات بنایی چند طبقه است که مساحت هر طبقه از طبقه پایینی کوچکتر است؛ بنابراین، نمای هر طرف آن به شکل یک پلکان است. این زیگوراتها محل نگهداری مجسمه خدایان و انجام مراسم مذهبی بودهاند.
این نیایشگاه توسط اونتاش گال (پیرامون ۱۲۵۰ پ. م.)، پادشاه بزرگ ایلام باستان، و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، نگهبان شهر شوش، ساخته شدهاست و در حمله سپاه خونریز آشور بانیپال به همراه تمدن ایلامی ویران گردید. سدههای متمادی این بنا در زیر خاک به شکل زنبیلی واژگون مدفون بود تا اینکه به دست رومن گیرشمن فرانسوی در زمان پهلوی دوم از آن خاکبرداری گردید. گرچه خاکبرداری از این بنای محدب متقارن واقع شده در دل دشت صاف موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان گردید اما پس از گذشت حدود ۵۰ سال از این کشف، دست عوامل فرساینده طبیعی و بی دفاع گذاشتن این بنا در برابر آنها آسیبهای فراوانی را به این بنای خشتی – گلی وارد کرده و خصوصا باقیمانده طبقات بالایی را نیز دچار فرسایش شدید کردهاست.
«چغازنبیل» که نام باستانی این بنا است، واژهای محلی و مرکب از دو واژه «چُغا» (در زبان لری به معنی «تپه») و زنبیل (به معنی «سبد») است که اشارهای است به مکان معبد که تپه بوده و آن را به زنبیل واژگون تشبیه میکردند. این مکان نزد باستانشناسان به «دور-اونتَش» معروف است که به معنای «دژِ اونتش» است.
اونتاش گال پادشاه ایلام باستان است که دستور ساخت این شهر مذهبی را دادهاست. بنای چغازنبیل در میانه این شهر واقع شدهاست و مرتفعترین بخش آن است.
بلندی آغازین آن ۵۲ متر و ۵ طبقه بودهاست. امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر و تنها ۲ طبقه و نیم از آن باقی ماندهاست. زیربنای چغازنبیل یک مربع ۱۰۵متر در۱۰۵ متر است. یعنی دو برابر یک زمین فوتبال.
از سه حصار تودرتوى خشتى تشکیل شده و دروازهٔ اصلى آن بر روى حصار بزرگ در جبههٔ شرقى قرار دارد. در حد فاصل حصار اول و دوم کاخهاى شاهى و آرامگاههاى سلاطین عیلام قرار دارند. در بین حصار دوم و سوم بقایاى تصفیهخانهٔ آب واقع شده است، تصفیهخانهٔ آب چغازنبیل در شمار قدیمىترین تأسیسات آبرسانى بشمار مىرود. آب آن از رودخانهٔ کرخه و از فاصلهٔ ۴۵ کیلومترى با حفر و احداث کانالى تأمین مىشده است.
در مرکز حصار سوم معبد اصلى (زیگورات) قرار دارد. معبد اصلى به ابعاد ۱۰۵×۱۰۵ متر، مربع کاملى است که اضلاع آن در جهات اصلى شرقى، غربى و شمالى و جنوبى واقع شدهاند. اصل این معبد با به کارگیرى میلیونها آجر و در ۵ طبقه ساخته شده بود که در حال حاضر دو طبقه از آن باقیمانده است. ارتفاع آن در گذشته حدود ۵۲ متر بود. طبقات این معبد برخلاف تمامى زیگوراتهاى بینالنهرین بر روى همدیگر ساخته نشده، بلکه هر طبقه مستقلاً از سطح زمین به بالا احداث شده است. به غیر از طبقهٔ اول و پنجم، تمامى طبقات از خشت پر شدهاند، طبقه پنجم که مرتفعترین طبقه محسوب مىشود، جایگاه قرار دادن بتهاى آن زمان بوده است. مهمترین این بتها، خداى «اینشوشیناک» یا خداى خاص شهر شوش بوده است.
»اونتاش گال» بانى این معبد مىگوید:«پس از آن که مصالح ساختمانى را به دست آوردم، من در اینجا شهر اونتاش و حریم مقدس را برپا نمودم و آن را در یک دیوار خارجى و یک دیوار داخلى محصور نمودم. من معبد بلندى ساختم که شبیه آنچه شاهان پیش ساختهاند نبود و آن را به خداى اینشوشیناک و خداى هومبان حریم مقدس وقف کردم. باشد که ساختمان و زحمت من موقوفه ایشان شود و لطف و عدل هومبان و اینشوشیناک در اینجا برقرار بماند.
بنای زیگورات چغازنبیل، مربعی شکل است که حصارهای دایرهای به دور آن دیده میشوند. عدد چهار به عنوان عددی مقدس در معماری: چهار نشاندهنده چهار جهت اصلی، چهار فصل سال، اضلاع مربع، بازوان صلیب، چهار عنصر، چهار ستون عالم، چهار منزل قمر، چهار مزاج، چهار بهشت و… است.
روى دیوارهاى معبد آجرهایى به خط میخى مشاهده مىشود که همگى داراى متنى یکسان هستند که بیانگر نام پادشاه و هدف او از ساخت این معبد مىباشد.
در اطراف معبد و بر روى کف اصلى دو سکوى مدور بریده مشاهده مىشود که نظرات مختلفى در مورد آنها ابراز شده، برخى آنها را سکوى قربانگاه و برخى دیگر محل ستارهشناسى و ساعت خورشیدى دانستهاند.
چغازنبیل جزو معدود بناهای ایرانی است که در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شدهاست. در بعضی از کتب تاریخی نام قدیمی شوش، چغازنبیل نامیده شدهاست.
در واقع زیگوراتها، اهرام، مقابر و بناهای برجی شکل، گنبدها و معابد چندین طبقه بلند، پاگوداها و استوپاها، در همه جا نمادی از کوه و آسمان بودند. این موضوع در سرزمینهایی که به طور طبیعی فاقد کوه بودند، بیشتر مشهود است، همانند: بینالنهرین، مصرسفلی، جنگلهای مکزیک و پرو.
سنگ نگاره یادبود اونتاش ناپیریشا از آثار باستانی دوره عیلام است. بر روی این سنگ نگاره باستانی نقش زنی حک شدهاست که دم ماهی دارد و مارهایی را در دستان خود گرفتهاست. در بالای تصویر کامل این سنگ نگاره، کاهنههای معبد در حال عبور هستند. جنس این سنگ نگاره از ماسه سنگ میباشد. این اثر که مربوط به دوره عیلامی میانه و دودمان ایگی هالکید است، مربوط به ۱۳۴۰ تا ۱۳۰۰ پیش از میلاد میباشد. این یادبود در سدهٔ دوازده پیش از میلاد از چغازنبیل به شوش آوردهشده و هماینک در موزه لوور قرار دارد.